459.Θεόφιλος, πρωτόγονο ελληνικό χρώμα (175)

Θεόφιλος "Το μάζεμα των ελαιών". Αυτή την εποχή γνώριζε το χλευασμό και την αποδοκιμασία

Ο Θεόφιλος φορούσε μόνιμα φουστανέλα και τσαρούχια, βαστούσε μπαστούνι και στο ντορβά του είχε βυζαντινή σημαία. Μαλλιά μακριά δεμένα κότσο σαν παπάς, άπρεπα μακριά νύχια, πράος μα απόκοσμος. Δεν έπινε, δεν κάπνιζε, στα όρια της αγοραφοβίας, δεν πήγαινε ποτέ καφενείο ούτ' εκκλησία, παρ΄ ότι αγιογραφούσε.

Η περίπτωση του Θεόφιλου (Θεόφιλος Χατζημιχαήλ 1870-1934) στη νεοελληνική τέχνη βρίθει από αυθορμητισμό, ποιητικό ρεαλισμό και αμεσότητα. Αυτοδίδακτος, δίχως ακαδημαϊκές περγαμηνές, ένας αγράμματος σοφός που φέρνει στο νου το ζωγράφο του Μακρυγιάννη. Μια πρώτη σωτήρια συνθήκη ήταν ότι η δράση του απείχε από το καμίνι της πρωτεύουσας. Εργάστηκε στο Βόλο, το Πήλιο και τη Μυτιλήνη.

Ο όρος «λαϊκός» που τον συνοδεύει έχει να κάνει με τα παραδοσιακά εργαλεία και τις τεχνικές του, τον ερασιτεχνισμό του, τα παιδικά χρώματα και το ύφος, την παραδοσιακή θεματολογία που φέρνει το νήμα μέχρι το Βυζάντιο. Ο Θεόφιλος δικαιούται μια κεντρική θέση στη σύγχρονη τέχνη μας, αφού μέσα από τις μοναδικής έμπνευσης εικόνες του ξεχειλίζουν η άδολη ματιά, η ψυχική αγνότητα, η αφέλεια, ο πρωτογονισμός, όλα εκείνα δηλαδή που μετέχουν ως ιδιότητες στα μοντέρνα κινήματα.

Ζωγράφιζε άφοβα πάνω σε κάθε είδους υλικό, ξύλα τοίχους λαμαρίνες, χαρτόνια και χαρτιά, ενώ το αυγό δεν έλειπε από τα υλικά του για να δέσει την παλέτα του. Το χρώμα που πετυχαίνει είναι άκρως ελληνικό, ηλιόλουστο, φρέσκο, δείχνει ότι ο ζωγράφος ήταν πλημμυρισμένος από αγάπη για μια πατρίδα στην αγκάλη της οποίας βίωνε κάθε λεπτομέρεια του χώρου και του χρόνου. Αναλυτικός, καθόλου νατουραλιστής, περίπλοκος και σχολαστικός, έμενε με τις ώρες πάνω από φωτογραφίες παλεύοντας σαν πρίσμα απ’ τη μια να τις ρουφήξει κι απ την άλλη να αποδώσει και τις πιο ελάχιστες πτυχές.

Περιθωριακός, πάμφτωχος, έμενε στη σιωπή της αφάνειας μέχρι που τον ανακάλυψε ο ζωγράφος Γουναρόπουλος κι ο Στρατής Ελευθεριάδης, κριτικός των Παρισίων με το ψευδώνυμο «Teriade», οπότε η έκρηξη δεν άργησε μεγαλόπρεπη να σκάσει. Οι λόγιοι τον αγιοποιούν με θέρμη, ο Θεόφιλος γίνεται το πρότυπο της χαμένης αθωότητας, ένας Ρουσώ τελώνης αλά ελληνικά, φιλόλογοι, ιστορικοί, συγγραφείς, ασχολούνται μαζί του πανηγυρικά.

Θεόφιλος - Αθηνά και Άρτεμις, π. 1927 - 1934

Η εικαστική του γραφή έχει λυρισμό, απλότητα κι ένα χαρακτήρα πανοραμικό. Όσο ωριμάζει εγκαταλείπει τις μικροσκοπικές εμμονές, κι ανοίγει τη χρωματική επένδυσε σε ακόμη φωτεινότερες οδούς. Να πως ατένιζε ο Ελύτης την ζωγραφική του Θεόφιλου “…Το φως μέσα στο ελληνικό ύπαιθρο – δεν κουράζομαι να το επαναλαμβάνω- εστάθηκε ο μεγάλος σκόπελος όπου προσκρούσανε οι περισσότεροι ζωγράφοι μας, προ πάντων το δέκατο ένατο αιώνα. Πολύ περισσότερο το φως το διυλισμένο από τα φυλλώματα των ελαιώνων, κάτι πεμπτουσιακό, που υπήρξε ανέκαθεν αμετάδοτο. Χρειάστηκε η πρώτη αίσθηση του Θεόφιλου για να το καθηλώσει…”

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΟΣ  (Μιλτ. Παπανικολάου Η Ελληνική Τέχνη του 20^ου αιώνα)

Υ.Γ.: Ο «Θεόφιλος Χατζημιχαήλ» είναι ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου απο την συλλογή «Ενδοχώρα» που έντυσαν μουσικά οι Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας:

Θα πούμε το τραγούδι του που ξεκινά απ’ τον ήλιο
με την απόκρημνη λαλιά του τηλεβόα
Ολκάδος που συνάντησε το νεαρό τιτάνα
με ρίγανη στα χείλη του κι ολόκληρη τη χώρα
Μες στο στήθος του…
στο στήθος του…

Το ρήμα κρουσταλλώθηκε και φέγγει
κι ακόμα τρέχουν τα κορίτσια
Μες στα πλατιά φουστάνια τους
στις δροσερές μαρμαρυγές της άσπιλης ημέρας
Μέσα στο ρίγος που γελά καθώς ξανθή γοργόνα
σ’ ένα καράβι ορθόπλωρο που πλέχει
στον ουρανό της θάλασσας με τα μεγάλα μάτια

Φωνές θερμές, γλυκές παιδίσκες των ερώτων
πάνω στη γη κι επί των χόρτων ή στα φύλλα
βιβλίου γιομάτου δένδρα πράσινα σαν παραθύρια
που βλέπουν προς την ʼνοιξη
προς την Άνοιξη…
προς την Άνοιξη…

Χωρίς απροσδιόριστη φενάκη μα με πλήθος
πολύχρωμων παλμών μεταξωτής αιώρας
Σε κάστρο δόξας μυρμηκιάς με πλούσια ζώνη
σφυγμένα δυνατά στη μέση της ημέρας

Πλατιά στα στέρνα μας
και τα πουλιά μας τρέχουν στον αέρα

Θεόφιλος "Αθανάσιος Διάκος"

Σε κάθε περίπτωση η Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα , Δ/ντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, νομίζω βάζει τα πράγματα στις ορθές τους διαστάσεις : Κατ΄ αρχάς δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για ναΐφ ζωγράφο. Έναν ασπούδαστο και άτεχνο καλλιτέχνη, ο οποίος

Θεόφιλος, Νέος τύπος χωρικού, 1931

όμως έχει ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία στο έργο του. Γιατί ο Θεόφιλος έκανε συνθέσεις με αξιοθαύμαστο τρόπο, είχε μια ισοτονική αρμονία στα έργα του και μετέφρασε χρωματικά την ελληνική ύπαιθρο με τρόπο που δεν κατόρθωσαν άλλοι ζωγράφοι. Για όλα αυτά τον εκτιμώ πολύ. Και δεν είναι περίεργο που τον λάτρεψε η γενιά του ΄30 αφού αυτός είχε υλοποιήσει τα ιδανικά της, χωρίς φυσικά να το ξέρει. Πρέπει όμως να κρατάμε τα πράγματα στο επίπεδό τους και να τοποθετούμε τους καλλιτέχνες στις σωστές τους διαστάσεις. Να σταματήσουμε να βλέπουμε τον Θεόφιλο δίπλα στον Παρθένη, στον Γύζη ή στον Μόραλη. Αυτό είναι λάθος. Ο Θεόφιλος είναι ο μόνος καλλιτέχνης του οποίου ολόκληρο το έργο έχει κηρυχθεί εθνική πολιτιστική κληρονομιά. Δεν είναι υπερβολή; Μπορείς να κηρύξεις ως πολιτιστική κληρονομιά κάποια έργα, όχι όμως τον καλλιτέχνη. Εκτός κι αν είναι ο Φειδίας. Ο Θεόφιλος ζωγράφιζε παντού, ακόμη και σε μαξιλαράκια. Κηρύσσεις τα μαξιλαράκια πολιτιστική κληρονομιά; Είναι και λίγο αστείο…

– Σήμερα πάντως, στη διεθνή αγορά τέχνης δεν θα είχε καμία θέση. Γιατί η αγορά αυτή κινείται με άλλα κριτήρια και νόμους. Κανείς Ελληνας δεν μπορεί να εισχωρήσει εκεί, ούτε καν οι δικοί μας μεγάλοι. Και ας μην έχουμε ψευδαισθήσεις. Στις δημοπρασίες που γίνονται στο Λονδίνο τα ελληνικά έργα πάνε μόνο σε ελληνικά χέρια, ποτέ σε ξένους. (Ιστολόγιο ΕΛΛΑΣ)