201. Manet, ο σκανδαλώδης Εδουάρδος της παγίδας (42)

Εδουάρδος Μανέ

Και πώς διάολο μπαίνουμε στη μοντέρνα τέχνη; Υπάρχει άραγε ένα έργο που να θεωρήσουμε ως κλειδί για να ανοίξει αυτή η απίστευτη θύρα προς τη συγχρονη εποχή στη ζωγραφική ; Βεβαίως! Και δεν είναι άλλο από «Το Πρόγευμα στη Χλόη» του Εδουάρδου Μανέ. Ο ζωγράφος – σκάνδαλο που καταφέρνει να ανατινάξει όλη την ηθικολογία των αστών του Παρισιού και να βγάλει στην επιφάνεια σύμπασα την αλήθεια που ο συντηρητισμός του καθενός μας συγκαλύπτει και δεν δημοσιοποιεί.

Πρόγευμα στη Χλόη, Édouard Manet,1863, Λάδι σε καμβά, 208 × 265.5 cm, Musée d'Orsay, Paris (Le déjeuner sur l'herbe - The Luncheon on the Grass). Το έργο έχει αναφορές σε μεγάλα δημιουργήματα του παρελθόντος ενώ αποτέλεσε πέρα από πίνακά σταθμό, και πηγή έμπνευσης για πολλά άλλα καλλιτεχνήματα.

Το Μπαλκόνι

Ποζάρουν στο θερινό ύπαιθρο η γυναίκα του Μανέτ γυμνή εντελώς, ανάμεσα σε δύο καλοντυμένους δανδήδες, τον αδελφό του καλλιτέχνη και τον μελλοντικό του κουνιάδο, ενώ ένα ακόμη μοντέλο, η μούσα του, παίρνει στο φόντο ημίγυμνη το λουτρό της. Οι νεαροί συζητούν αμέριμνοι, ατάραχοι, αδιάφοροι, ενόσω η αδαμιαία περιβολή της κεντρικής φιγούρας μας κοιτάζει κατάματα, σοκάροντας το σύμπαν! Ο Εντουάρ Μανέ γεννήθηκε το 1832 στο Παρίσι και μεγάλωσε μέσα σε ένα μεγαλοαστικό οικογενειακό περιβάλλον. Φοιτά με κάκιστες επιδόσεις στο κολλέγιο Rollin, ενώ αποτυγχάνει και στη Ναυτική Ακαδημία, παρόλα αυτά όμως μπαρκάρει για τη Βραζιλία. Στα 17 του γυρίζει στη Γαλλία  κι αφοσιώνεται στη ζωγραφική, για να γίνει μέσα σε ελάχιστο διάστημα η πανευρωπαϊκή μορφή που θα οδηγήσει ευχάριστα, όσο και αμφιλεγόμενα, τη ζωγραφική από το Ρεαλισμό στο φλογερό Ιμπρεσιονισμό.

Κορίτσι στο μπαρ του Φολί Μπερζέρ 1882

Μετά από μερικά χρόνια κατά τα οποία ο Μανέ εξακολουθεί να αντιγράφει κλασικά έργα, αποφασίζει να εκθέσει για πρώτη φορά δημόσια έργο του, αλλά η ακαδημία τον απορρίπτει. Ο Μανέ λατρεύει τον ισπανό Βελάσκεθ που  θεωρούσε ως τον σημαντικότερο ζωγράφο, και εστιάζει το ενδιαφέρον του στη ζωγραφική της ιβηρικής χερσονήσου, ενώ αποστρέφεται ολοένα και περισσότερο τα καθιερωμένα ακαδημαϊκά πρότυπα που κυριαρχούν στην τέχνη της εποχής. Όταν εξέθεσε το Πρόγευμα στη χλόη στο Σαλόν του Παρισιού αυτό απορρίπτεται με αντιδραστικές κραυγές. Όλη η φιλοσοφία του είναι απλή :Να εμπιστευθούμε τα μάτια μας και να αγνοήσουμε τις προκαθορισμένες ιδέες, φόρμες, πρότυπα για το πώς πρέπει να μοιάζουν τα πράγματα με συνταγή της Ακαδημίας. Επανάσταση λοιπόν (παρότι ο Μανέ αρνιόταν τον τίτλο του επαναστάτη), ο κόσμος δεν οφείλει να είναι κάπως, ο κόσμος είναι όπως μας φαίνεται. Ξεκινάμε από τα ζωηρά χρώματα, βγαίνουμε στην ύπαιθρο, και πάμε ως τις φόρμες δίχως κόμπλεξ.

"Ολυμπία". Ξεχάστε όσα ξέρατε για τις ομορφιές της γαλήνιας ηθικής μιας Κοιμωμένης των Τιτσιάνο/Τζιορτζόνε ή την αριστοκρατική Μάγια του Γκόγια. Ο Μανέ μας βάζει σ έναν οίκο ανοχής, και δυναμιτίζει την ηρεμία όσων κρύβουμε στρουθοκαμηλίστικα από το πετσί του καθωσπρεπισμού μας αλλά κι απ΄τις γυναίκες μας

Δύο χρόνια αργότερα συγκλονίζει ξανά το αστικό Παρίσι με την Ολυμπία, έναν προκλητικό πίνακα εμπνευσμένο από τον Τζιορτζόνε και τις οδαλίσκες του Ενγκρ.  Παρά τις γενικευμένα αρνητικές κριτικές και τις κατηγορίες για προσβολή της δημοσίας αιδούς η φήμη του εξαπλώθηκε ραγδαία. Η σύφιλη τον άφησε παράλυτο τα τελευταία χρόνια και μάλιστα ακρωτηριασμένο από γάγγραινα στο αριστερό του πόδι, πεθαίνει τελικά το 1883.

Μάγιες στο μπαλκόνι, Γκόγια

Ο Μανέ έπαιξε μαζί μας, γιόρταζε την αυτοπεποίθησή του προκαλώντας. Ακροβατεί σε έναν συνεχή διάλογο με ιστορικά έργα και τεράστιους καλλιτέχνες. Έχει τρομερή επιρροή από τον  Γκόγια με τον οποίο φαίνεται πως βρίσκεται σε διαρκή εξελικτική συζήτηση, σε ένα παρατεταμένο χιούμορ με υπονοούμενα. Οι «Μάγιες στο μπαλκόνι» του Ισπανού λαμβάνουν αντίλογο από το δικό του πίνακα «Μπαλκόνι». Η Ολυμπία φαίνεται μακρινή συγγενής στης Γυμνής Μάγια, και σίγουρα απόγονος της Κοιμώμενης Αφροδίτης του Τζιορτζόνε. Η «Νανά» του, όπως το γυμνό μοντέλο του «Προγεύματος στη χλόη», όπως κι η «Ολυμπία» του ή το κορίτσι που σερβίρει πίσω από το μπαρ των «Φολί-Μπερζέρ» (1881-82), μας κοιτούν κατάματα καθιστώντας μας λαθραίους αλλά όχι απαρατήρητους «οπτικούς μάρτυρες» του θέματος.

Νανά

Αυτή τη σύμβαση που κυριολεκτικά εισάγει τον θεατή μέσα στο θέμα και επεκτείνει την αφήγηση πέρα από τις ψευδαισθήσεις ενός πίνακα, τη νιώθουμε ολοζώντανη. Ένα συνεχές πάρε-δώσε ανάμεσα στην ψευδαίσθηση και στην πραγματικότητα, που ενδεχομένως είναι ένα εντυπωσιακό εύρημα εμπνευσμένο από τον Βελάσκεθ. Αυτό βεβαίως δεν αποκλείει διόλου και την αναμφισβήτητη επίδραση που άσκησε στον ίδιο και στους συγχρόνους του δημιουργούς η φωτογραφική μηχανή. Οι αντιδράσεις λοιπόν που εξεράγησαν απέναντι σ’ αυτόν τον πρωτοπόρο καλλιτέχνη  οφείλονταν και σε τούτο το περίεργο αίσθημα «παγίδευσης» που ένιωθε ο θεατής κοιτάζοντας τους πίνακες.

xartografos